English

Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Penmon - Ardal 3 Aberlleiniog/Trecastell

Prif nodweddion a phrosesau'r dirwedd hanesyddol

. Castell tomen a beili Normanaidd pwysig - yr unig dystiolaeth weladwy o gadarnle Normanaidd ym Môn yn yr 11eg ganrif - y gosodwyd gwarchae arno gan Gruffydd ap Cynan.
. Roedd Trecastell yn drefgordd bwysig, a oedd wedi ei rhoi yn rhydd i etifeddion Ednyfed Fychan yn y 13eg ganrif. Roedd yn cynnal ei llys ei hun.
. Aberlleiniog oedd lleoliad un o'r ychydig ddigwyddiadau a oedd yn gysylltiedig â'r Rhyfel Cartref ar Ynys Môn.
. Rhai o'r maglau pysgod hanesyddol mwyaf ar draethlin Afon Menai.

Mae Aberlleiniog a Threcastell yn cynnwys arwynebedd o tua 110ha (272 acer) o dir gwastad ac isel gan mwyaf, yn codi'n raddol yn y gogledd i gyfeiriad y gefnen galchfaen ger Penmon. Ffin ddwyreiniol yr ardal yw traethlin Afon Menai; ei ffin dde-orllewinol yw nant fechan sy'n llifo o Langoed i Afon Menai ger fferm Trecastell; ei ffin ogledd-ddwyreiniol yw ardal gymeriad Penmon a'i ffin ogledd-orllewinol yw nant fach arall sy'n ymuno ag afon Lleiniog o'r gogledd ac Afon y Brenhin sy'n ymuno ag afon Lleiniog yn nherfyn deheuol Llangoed. Mae afon Lleiniog yn ffurfio ceunant drwy'r dirwedd hon gan rannu Trecastell i'r de ac Aberlleiniog i'r gogledd. Mae'r terfynau gogledd-orllewinol a de-ddwyreiniol yr un fath â ffiniau plwyf Llangoed a Llanfaes a therfynau traddodiadol y trefgorddau canoloesol hyn.

Hanes
Mae Castell Aberlleiniog yn gastell pridd mawr a godwyd gan Iarll Hugh o Gaer yn y 1080au yn ystod un o nifer o ymdrechion gan y Normaniaid i sicrhau rheolaeth dros Wynedd yn ystod diwedd yr 11eg ganrif. Y castell yw'r unig dystiolaeth bendant o gadarnle Normanaidd ym Môn, ond mae'n ddigon sylweddol i awgrymu mai ymdrech i uno oedd hon yn hytrach na chanolfan ymgyrchu. Mae Llyfr yn nodi bod Robert o Ruddlan, cadlywydd milwrol Iarll Hugh, yn dal 'Gogledd Cymru' yn uniongyrchol gan y Brenin William am rent ffi fferm o £40. Yn y cyd-destun hwn gwelwn fod Iarll Hugh ym 1093 yn gallu ailgyfeirio refeniw dwy faenor ym Môn ac elw hawliau pysgota yn Afon Menai i'r rhaglen adeiladu yn Abaty Sant Werburgh yng Nghaer. Yn ystod y cyfnod hwn bu Gruffudd ap Cynan, a oedd â hawl gyfreithlon i orsedd Gwynedd, yn ceisio ennill ei hawl ac, wrth wneud hynny, ymosododd ar Aberlleiniog a'i losgi. Ym 1098 meddiannwyd Ynys Môn unwaith eto gan rym Normanaidd cryf o Gaer ac Amwythig, ond y tro hwn oherwydd ymyriad ffortunus Magnus Barelegs a'i lynges o longau hir roedd amgylchiadau'n wahanol i'r Normaniaid a gorfodwyd hwy i gilio i'r dwyrain dros afon Conwy. Gwelwyd y digwyddiadau hyn, a arweiniodd yn y pen draw at bennu ffawd Gwynedd a oedd dan gryn dipyn o bwysau, i raddau helaeth, ar hyd traethlin ardal gymeriad Aberlleiniog-Trecastell.

Er bod Aberlleiniog a Threcastell, sydd wedi eu rhannu'n ffisegol gan geunant afon Lleiniog â'i ochrau serth, yn cael eu hystyried yn gyffredinol fel dau endid ar wahân, byddai'n ymddangos yn rhesymol bod trefgordd neu faenor Trecastell yn cymryd ei henw o'r gwrthglawdd ac o bosibl yn ei gynnwys. Ar ôl enciliad y Normaniaid byddai'r tir wedi dod yn rhan o eiddo'r brenin, Gruffudd ap Cynan. Yn ystod dechrau'r 13eg ganrif, rhoddwyd nifer o drefgorddau a oedd yn eiddo i'r brenin i etifeddion Ednyfed Fychan, distain a phrif weinyddwr Llywelyn ap Iorwerth. Roedd Trecastell yn un o'r trefgorddau hyn, ac roedd y tir yn cael ei ddal mewn daliadaeth eithriadol o rydd, yn gofyn am ddim ond dyledogaeth llys ac ymrwymiad ar aelod o deulu Trecastell i fynd i ryfel yr arglwydd, ar ei gost ei hun yn ardal y Mers ac ar gost yr arglwydd mewn ardaloedd eraill. Roedd Trecastell yn eithriadol oherwydd roedd wedi cael y fraint o gynnal ei llys ei hun, ac roedd yn ofynnol i'r tenantiaid fynychu'r llys bob tair wythnos.

 

Roedd Goronwy, mab Ednyfed Fychan, yn dal Trecastell, Penmynydd ac Erddreiniog, a oedd i gyd yng nghwmwd Dindaethwy, yn y 13eg ganrif. Bu ei wyr, Goronwy ap Tudur, hefyd yn dal y trefgorddau hynny, ynghyd â threfgordd Tregaian. Trosglwyddwyd y rhain i Tudur Fychan, y tybir iddo gadw Trecastell fel ei brif drigfa, a dilynwyd ef gan Ednyfed Fychan ap Tudur yn niwedd y 14eg ganrif. Priododd merch Ednyfed, Angharad, aeres Trecastell, ag Ieuan ap Adda ap Iorwerth Du o Bengwern yn niwedd y 14eg ganrif, a phriododd eu mab hwy, Ieuan Fychan, â merch arall o'r enw Angharad, sef merch Hywel ap Tudur. Daeth yr Angharad hon, a oedd yn aeres Mostyn, â Threcastell i frenhinlin Mostyn yn hanner cyntaf y 15fed ganrif.

Saif ffermdy Trecastell yn agos at y draethlin, i gyfeiriad pen deheuol yr ardal gymeriad. Ailadeiladwyd y ty yn ddiweddarach ond mae lle tân bwa pantiog o'r 16eg ganrif wedi goroesi.

Safai castell Aberlleiniog yr ochr arall i geunant Lleiniog, 3.2km i'r gogledd o Fiwmares. Roedd y gwrthglawdd yn 560 oed ar ddechrau'r rhyfel cartref, ond roedd ganddo ran i'w chwarae o hyd. Ni wyddom i sicrwydd faint yw oed y waliau cerrig a'r tyrau cornel crwn ond mae'n debyg eu bod yn bodoli erbyn yr 16eg ganrif pan benderfynodd Thomas Cheadle atgyfnerthu'r safle. Roedd Cheadle wedi dod yn ddirprwy gwnstabl Castell Biwmares, y maer i bob pwrpas, a daeth yn siryf yn ddiweddarach, ym 1642. Nid oedd yn boblogaidd ac roedd llawer o'r bobl leol yn credu bod a wnelo'r hyn yr oedd yn ei wneud yn Aberlleiniog fwy â gwleidyddiaeth leol nag amddiffyn yr ynys. Ymateb carfan Bulkeley oedd codi gwrthgloddiau ar Bryn Britain ym mhen deheuol y dref, uwchben yr harbwr. Roedd castell Biwmares ei hun yn bell o fod yn barod.

Tua diwedd y Rhyfel Cartref cyntaf, ymddengys bod Cheadle wedi ymuno â'r Seneddwyr. Credai Pennant, gan ddyfynnu llawysgrif Plas Gwyn, sydd ar goll erbyn heddiw, fod Syr Thomas Cheadle, ym 1645-6, yn dal Aberlleiniog i'r Senedd. Roedd Caer wedi ildio ac roedd y ffordd yn agored i ogledd Cymru. Ceisiodd nifer o wyr blaenllaw yn yr ardal lunio telerau. Ym Mehefin 1649 daeth gwr o'r enw Capten Rich, ar y Rebecca i Ffordd Fryars, gan ddod â gwyr ac arfau i'r lan liw nos, yn Lleiniog. Yr wythnos ganlynol roedd Comisiynwyr Seneddol ym Miwmares i sicrhau telerau ond synhwyrasant elyniaeth a dychwelasant i Dy'r Fonesig Cheadle ac ymgasglu yno. Er hynny, daethpwyd i gytundeb yr un diwrnod.

Roedd gan y Cheadles nifer o dai ac roedd Lleiniog yn un ohonynt. Yn niwedd yr 17eg ganrif, trosglwyddwyd Lleiniog i William Bold o Dre'r Ddol drwy bryniant. Yn hanner cyntaf y 18fed ganrif roedd Lleiniog yn nwylo'r teulu Hughes, yn nwylo Rowland Williams yn ddiweddarach, ac yn y 1780au, yn nwylo'r Parch. Edward Hughes. Roedd Lleiniog yn ymestyn dros oddeutu 100 acer o dir a hi oedd â'r asesiad uchaf ar gyfer treth dir yn yr ardal gymeriad hon. Dim ond Tros yr Afon a Threcastell oedd yn dod yn agos ati. Bu'r Arglwydd Dinorben, mab y Parch. Hughes, yn dal yr eiddo yn nechrau'r 19eg ganrif.

Roedd Tros yr Afon yn nwylo Rowland Hughes yn nhrydydd chwarter y 18fed ganrif a daeth i feddiant Henry Paget, Iarll Uxbridge, yn y 1780au.

Roedd Trecastell yn 167 o aceri ac roedd ei asesiad Treth Dir rhwng 17s (ym 1752) a £1. 3. 0d. (ym 1789). Roedd William Hughes yn dal yr eiddo yn y 1750au a daeth i feddiant Richard Broadhead ym 1756. Richard Owen oedd y perchennog yn y 1780au. Roedd Trecastell yn eiddo i Henry Williams ym 1847 pan luniwyd asesiad y Degwm.

Mae Trecastell yn edrych yn debyg i ffermdy o'r 19eg o'r tu allan. Mae'r blaenolwg a'r cefnolwg o rwbel calchfaen mewn bras gyrsiau â rhywfaint o gerrig grut. Mae adain ymestynnol yn y cefn, yn y gornel dde-orllewinol. Mae'r blaenolwg deheuol, sy'n cynnwys talcen deheuol y prif dy ac ochr ddeheuol yr adain, wedi ei rendro â sment a thywod ac mae'r talcen gogleddol wedi ei rendro'n rhannol. Blociau mawr wedi eu naddu yw'r conglfeini gweladwy ar y prif dy. Mae'r ffasâd yn cynnwys drws canolog modern â ffenestri sengl mawr bob ochr iddo. Mae tair ffenestr ar y llawr cyntaf, wedi eu gosod yn gymesur uwchben agoriadau'r llawr gwaelod. Blociau o feini bwa yw linteri'r drws a'r ffenestri; blociau wedi eu sgwario yw'r ystlysbyst. Mae'r simneiau wedi eu hadeiladu o fewn trwch y waliau pen ac mae'r cyrn hyn ychydig yn warrog uwchben y talcen. Mae'r adain, fodd bynnag, yn cynnwys corn sy'n ymestyn allan ar y wal ddeheuol ochrol, yn warrog ar lefel y llawr cyntaf ac yn dalcennog wrth y bondo. Mae'r corn yn parhau fel siafft hir a chul uwchben crib y to. Roedd y corn ar un adeg yn gwasanaethu deilliad pedwar canolbwynt llydan neu, yn fwy cywir, le tân bwa eliptigol o arddull yr 16eg ganrif. Mae'r lle tân wedi goroesi ond mae wedi ei gau erbyn hyn. Ym 1810 gwelodd Colt Hoare fwy o'r hen dy: 'there are remains of some little consequence in the arches of two fireplaces, very similar to that of Gloddaeth... an inscription over one... now quite obliterated' (Colt Hoare, 257).

Cymeriad Hanesyddol y Dirwedd
Mae tiroedd amaethyddol helaeth yn Nhrecastell a Lleiniog, a rhwng y ddau ddaliad maent yn cynnwys y rhan fwyaf o'r ardal gymeriad. Mae'r caeau'n fawr a gwrychoedd unionsyth yw'r rhan fwyaf o'r terfynau. Ar diroedd Trecastell, i'r de, gadawyd i ambell goeden dyfu o'r gwrychoedd a cheir ambell glwstwr o goed, yng nghyffiniau tai gan amlaf.

Mae patrwm tebyg o gaeau mawr â gwrychoedd syth yn derfynau iddynt yn nodweddiadol o ddaliad Lleiniog. Gadawyd i lawer o wrychoedd, llawer mwy nag yn Nhrecastell, dyfu'n wyllt i ffurfio llwyni a choed dros ran helaeth o'r ardal. Mae ceunant Lleiniog yn llwybr i nant sy'n llifo o'r gorllewin i'r dwyrain, gan ymuno â'r môr ym mhen gogleddol Afon Menai. Mae ochrau serth y ceunant wedi eu gorchuddio â choed a llwyni.

Mae'r castell tomen a beili ar ochr ogleddol y ceunant yn nodwedd bwysig yn y dirwedd. Dyma'r unig amddiffynfa Normanaidd ymwthiol adnabyddadwy ym Môn, wedi ei hadeiladu ar adeg pan oedd y Normaniaid yn credu eu bod wedi sicrhau rheolaeth yng Ngwynedd. Mae'r domen hefyd wedi bod yn ganolbwynt gweithgaredd yn ystod y Rhyfel Cartref pan gafodd ei hatgyfnerthu a'i harfogi i'r Senedd yn erbyn y Brenin, un o'r ychydig ddigwyddiadau yn gysylltiedig â'r rhyfel a gyffyrddodd Ynys Môn.

Mae trefgordd ganoloesol Trecastell, y gellir ei hystyried mae'n debyg fel yr ardal gymeriad yn ei chyfanrwydd, gan gynnwys Lleiniog, yn lluniad pwysig ar adeg pan oedd Tywysogion Gwynedd yn sefydlu gwladwriaeth ffiwdal gydlynol. Roedd Trecastell yn nwylo'r brenin o'r adeg pan heliwyd y Normaniaid o Wynedd. Rhoddwyd y drefgordd, ynghyd â nifer o drefgorddau eraill, i ddisgynyddion Ednyfed Fychan, prif weinyddwr Llywelyn ap Iorwerth, ar delerau eithriadol o rydd, i gydnabod gwasanaeth a roddwyd yn y gorffennol, a gwasanaeth y disgwylid ei gael yn y dyfodol.

Roedd pysgodfeydd Afon Menai yn adnodd pwysig. Ceir tystiolaeth o bysgota â rhwydi o gychod yn Afon Menai yn yr 11eg ganrif. Mae'r lleoliad yn debygol o fod rhwng Penmon a Threcastell. Yn fwy penodol, mae crynodiad eithriadol o faglau pysgod mawr ar y draethlin i'r gogledd ac i'r de o all-lif afon Lleiniog. Ni wyddom i sicrwydd beth oedd dyddiad y coredau hyn, ond mae'n debyg eu bod yn tarddu o'r canol oesoedd. Ceir tystiolaeth glir o waith atgyweirio ac adlinio.

 

 

Yn ôl i Nodweddion Tirwedd Hanesyddol Penmon

 

 

 

Visit our social network sites
Ymwelwch a'n safleoedd rhwydwaith cymdeithasol