Aberdaron

Pentref Aberdaron

Roedd cysylltiad agos yn ystod y cyfnod hwn rhwng Enlli ac Aberdaron, canolbwynt y gymuned glas ar y tir mawr. Mae bron yn sicr nad yr adeilad a welwn yn Aberdaron heddiw oedd yr eglwys y cymerodd Gruffudd ap Cynan loches ynddi, ond mae’n ddigon posibl y byddai Gruffudd, neu ei fab, Owain, wedi adnabod elfennau o’r darn a ailadeiladwyd yn y 12fed ganrif sydd wedi goroesi ac sy’n ffurfio rhan o’r eil ogleddol bresennol.

Tua’r flwyddyn 1200 darostyngwyd y gymuned glas er mwyn sefydlu cymuned o ganonau Awstinaidd ar Enlli. Roedd canolbwynt clas Aberdaron yn nhrefgordd Is Sely, y gefnwlad agosaf at bentrefan ac eglwys Aberdaron. Parhaodd yr eglwys i gael ei chynnal gan y cyn glaswyr a chafodd gwpan cymun, urddwisgoedd a llyfr offeren gan y canonau i’r diben hwnnw. Ym 1537 darostyngwyd abaty Enlli a phob mynachdy arall a throsglwyddwyd hwy i ddwylo preifat. Gorfodogwyd eiddo’r canonau yn nhrefgorddau’r tir mawr hefyd, gan gynnwys Is Sely. Goroesodd eglwys blwyfol Aberdaron fodd bynnag.

Gwelodd Hyde Hall, ym 1811, ‘fymryn o fythynnod to gwellt yng ngwaelod y bae’, ychydig bach o fwydydd a glo’n cael eu mewnforio, ond dim yn cael ei allforio. Addefodd fod pysgota am fecryll yn broffidiol, yn eu tymor, a bod potensial i’r tair melin yd a’r ddau bandy ar afon Daron. Ym mlynyddoedd cynnar y 19eg ganrif roedd y pentref, yn ei hanfod, yn glwstwr o dai o amgylch man cyfarfod dwy nant.

Yr unig dyddynnod arwyddocaol ar hyd y ffyrdd sy’n cydgyfeirio o’r gogledd oedd Deunant, fferm ddeunaw acer, 400m i’r gogledd-orllewin, a Chefn Ona (un acer ar ddeg) a Phendref (pum deg a thri acer), 500m i’r gogledd-ddwyrain. Y tu hwnt i’r rhain, o fewn radiws o gilomedr, roedd daliadau Dwyros, Gwythrian, Deuglawdd, Bodernabwy ac Anhegraig, pob un yn gyn bentrefan i glaswyr Canoloesol Aberdaron, yng nghraidd trefgordd Is Sely. Cynrychiolir pob un yn awr gan un fferm, neu yn achos Bodernabwy ac Anhegraig, gan bentref bychan.

Yn y 1840au nid oedd mwy nag ugain o dai, Capel Annibynwyr Cephas a melin yd yn Aberdaron. Roedd eglwys newydd mewn arddull neo-Romanésg wedi cael ei hadeiladu ym Modernabwy ym 1841, i wasanaethu’r plwyf gan fod eglwys Hywyn Sant wedi mynd â’i phen iddi. Roedd y pontydd cerrig dros afonydd Cyll-y-felin a Daron wedi’u hadeiladu ugain mlynedd yn gynharach. Erbyn y 1880au nid oedd llawer wedi newid; efallai fod yr anheddiad wedi ehangu ychydig i’r gorllewin ar y ffordd i Ddwyros a bod rhes o fythynnod wedi’u codi ar ochr y ffordd i’r gogledd o’r eglwys. Roedd dwy odyn galch ar fin y traeth, ond nid oeddent yn cael eu defnyddio. Erbyn 1906, fodd bynnag, roedd yr hen eglwys wedi’i hadnewyddu drwy garedigrwydd teulu Carreg ac mae’n dal i gael ei defnyddio.

Erbyn heddiw mae dros gant o dai preswyl yn Aberdaron, y rhan fwyaf yn fyngalos newydd, sylweddol, wedi’u hadeiladu yn niwedd yr ugeinfed ganrif, ar hyd y ddwy ffordd o’r gogledd cyn belled â fferm Caerau a Deunant. Mae craidd y pentref wedi cadw ei gymeriad arfordirol, fodd bynnag. Roedd y Ship, y Gegin Fawr a Thy Newydd yn darparu lluniaeth a llety i bobl leol a theithwyr yn y 19eg ganrif ac mae’r sefydliadau hyn, yn agos at yr eglwys, yn parhau â’r swyddogaethau hynny.

Nodweddion allweddol y dirwedd hanesyddol

•Pentref arfordirol sydd wedi cadw ei gymeriad traddodiadol yn ei graidd.
• Eglwys bwysig â nodweddion o’r 12fed ganrif a chyfnod diweddarach, sydd â chysylltiad ag Ynys Enlli a dogfennau da yn ymwneud â’r gymuned glas yn Aberdaron a’i chyd-destun yn y dirwedd ehangach.
• Mae eglwys Hywyn Sant yn adeilad arwyddocaol iawn yn Aberdaron.

Mae pentref Aberdaron ar fin traeth tywodlyd Bae Aberdaron rhwng pentir Uwchmynydd i’r gorllewin a Thrwyn y Penrhyn i’r dwyrain. Mae dwy afon fechan, Daron a Chyll-y-felin, y naill a’r llall mewn hafnau dyfnion, yn cyfarfod ger canol y pentref ac yn llifo i’r bae tua 200m i’r dwyrain o’r man lle maent yn cydgyfarfod. Mae dwy ffordd yn mynd i’r de tuag Aberdaron ac mae’r rhain, fel y nentydd, yn cydgyfarfod yn y pentref. Erbyn hyn mae datblygiad preswyl yn ymestyn o’r traeth, ar hyd y ddwy ffordd am tua 600m. Mae’r nant fwyaf gorllewinol o’r ddwy, Cyll-y-felin, yn llifo rhwng y ddwy ffordd ac yn atal mewnlenwi.

Mae’r eglwys yn elfen bwysig iawn o dirwedd hanesyddol Aberdaron, yn enwedig gan fod cysylltiad rhyngddi ag Ynys Enlli a chan fod manylion da ar gael am y gymuned glas yn Aberdaron a’i chyd-destun yn y dirwedd ehangach. Mae’r dystiolaeth adeileddol gynharaf sydd wedi goroesi am yr eglwys yn dyddio o’r 12fed ganrif ac adlewyrchir hyn yn ei drws gorllewinol Romanésg enfawr. Ymestynnwyd canol gwreiddiol yr eglwys yn y 14eg ganrif ac ychwanegwyd eil ddeheuol yn yr 16eg ganrif ag arcêd pum rhaniad i gysylltu’r ddwy. Mae’r to wedi’i godi. Mae cyplau adferedig yr eil ddeheuol yn dyddio o’r 16eg ganrif; mae to’r eil ogleddol yn fodern. Yn yr eglwys bellach y mae cerrig coffa arysgrifedig Senacus a Veracius o’r bumed neu’r chweched ganrif, a ganfuwyd yn wreiddiol yn Anelog.

Mae pentref arfordirol Aberdaron wedi cadw’i gymeriad traddodiadol. Mae’r pontydd a’r bythynnod traddodiadol, er nad ydynt yn gynharach na’r 19eg ganrif, yn cyfrannu at gymeriad y pentref. Yr adeiladau mwyaf arwyddocaol yw eglwys Hywyn Sant, y Gegin Fawr, ty ffenestri dormer sy’n tarddu o’r 17eg ganrif, ac adeilad atyniadol yr Hen Swyddfa Bost o ganol yr ugeinfed ganrif.

Yn ôl i Nodweddion Tirwedd Hanesyddol Llŷn