Cefnamwlch
Sarn Meyllteyrn
Sarn Meyllteyrn
Cefn Leisiog
|
Cefndir hanesyddol
Mae beddrod siambr Neolithig â maen capan
a thri maen unionsyth sydd wedi goroesi yn arwydd o weithgaredd
o’r cyfnod cynhanesyddol cynnar yn yr ardal hon. Y lleoliad
yw llethrau isaf ochr ogledd-ddwyreiniol Mynydd Cefnamwlch (PRN
1258). Cofnodwyd carnedd ac yrngladdiadau o’r Oes Efydd
Gynnar ar ochr orllewinol Foel Mellteyrn ac mae maen hir ym mynwent
eglwys Sant Pedr, Mellteyrn (PRN 1797, 1258). Credir bod grwp
heb ei gadarnhau o gylchoedd cytiau o gyfnod cynhanesyddol diweddarach
mae’n debyg yn bodoli ar gopa Mynydd Cefnamwlch ac mae
lloc na ellir bod yn sicr ynglyn â’i ddyddiad ar
y bryncyn dwyreiniol gyferbyn. Cofnodwyd lloc ôl cnwd crwn
ger Ffridd-wen ar lethr yn wynebu’r dwyrain ym mhen ceunant
Mellteyrn a lloc nad oes dyddiad wedi ei briodoli iddo ar ochr
ddwyreiniol Foel Mellteyrn, 500m o eglwys Sant Pedr.
Arweiniodd ôl cnwd a ddarganfuwyd ym 1988-9, ar yr un llethr,
950m uwchlaw’r seilnod ordnans at gloddiad pwysig ar y safle
ym 1991-3 (PRN 1695). Datgelodd y cloddiad hwn loc consentrig dwbl
o ddau is-gyfnod, yn ymestyn dros ddiwedd yr ail fileniwm CC a rhan
gyntaf y mileniwm cyntaf CC. Mae’r safle ar bentir bychan yn
edrych dros afon Soch, 300m i’r gogledd-orllewin o eglwys Sant
Pedr.
Gallai’r cylchoedd cytiau a’r llociau posibl hyn fod yn
arwydd o anheddiad dwys rhwng ceunant Mellteyrn a thir uwch Mynydd
Cefnamwlch a Foel Mellteyrn ond ni ellir priodoli’r mwyafrif â sicrwydd
ar hyn o bryd (PRN 3481, 5485, 1257, 1695).
Roedd Mellteyrn, yng nghwmwd Cymydmaen, yn gymuned glas yn wreiddiol,
yn dal daliadaeth gan Feuno Sant, hynny yw, fel cangen o Glynnog Fawr.
Roedd yr eglwys wedi ei chysegru i Sant Pedr yn ei Gadwynau. Mae’r
safle’n hynafol ond mae’r eglwys bresennol, a ailadeiladwyd
gan Henry Kennedy ym 1846, wedi cau erbyn heddiw ac yn adfail dan reolaeth.
Roedd Brynodol yn un o drefgorddau caeth Tywysogion Gwynedd yn y Canol
Oesoedd. Yn y 1350au rhoddwyd y drefgordd i Thomas Brereley gan y Tywysog
Du. Yng nghanol yr 16eg ganrif cafodd Hugh ap Gruffydd, mab iau i deulu
Cefnamwlch, adeilad cyfagos Brynodol, gan y Goron. Mae’n debyg
bod Hugh wedi adeiladu’r ty ym Mrynodol bryd hynny, ond ni wyddom
i sicrwydd. Ailadeiladwyd y ty yn sylweddol yng nghanol y 18fed ganrif
ond mae’n bosibl bod craidd y rhes ogleddol yn cynnwys gwaith
cynnar. Cefnogir y posibilrwydd hwn gan ffenestri â physt cerrig
yn y seler ym mhen gorllewinol y rhes ogleddol sy’n dyddio o
tua 1600.
Olynwyd Hugh ym Mrynodol gan ei fab, Robert.
Bu ef farw ym 1630. Etifeddwyd yr ystâd gan or-wyres Hugh,
Mary, a gwerthodd hi i’w chefnder, John Griffith o Gaernarfon,
ym 1719. Fodd bynnag, ym 1724 priododd mab John Griffith, sef
Hugh, â Mary Wynn o Daltreuddyn a Llanfairisgaer. Roedd
y teulu hwn bellach yn rheoli tair ystâd, sef Brynodol,
Taltreuddyn a Llanfair. Hugh a Mary fu’n gyfrifol am newid
arddull yr hen dy yn y 1740au ac ar ôl hynny. Cafodd y
rhes ogleddol weddnewidiad Sioraidd ac ychwanegwyd adain frics
ar gyfer grisiau â chegin gyfagos gerllaw, yn y cefn, tua’r
adeg honno. Bu farw Hugh Griffith ym 1795 a Mary ym 1797. Trosglwyddwyd
ystâd Brynodol i’w mab ac, ym 1830 i John Watkins,
clerigwr, a chymerodd ei fab ef, John arall, yr enw Griffiths
Watkins drwy gysylltiad â’r ty. Pan ymwelodd Hyde
Hall â Brynodol ym 1810 gwelodd mai tenant oedd yn byw
yn y ty.
Saif Cefnamwlch gerllaw, 2km i’r de-orllewin.
Mae teulu Gruffydd Cefnamwlch yn deulu hynafol. Maent yn honni
eu bod yn ddisgynyddion i Rhys ap Tewdwr a’r Arglwydd Rhys
o deyrnas Deheubarth, yn y 12fed ganrif ac Arglwyddi Cymydmaen,
yn Llyn, ar ddechrau’r 14eg ganrif. Ceir y cyfeiriad cyntaf
at Gefnamwlch yn nhrefgordd Penllech yn y 1480au. Roedd David
Fychan o Gefnamwlch yn briod â Janet o deulu Castellmarch
bryd hynny a’i frawd, John, oedd ym Modwrdda. Yn ystod
yr 16eg ganrif cynhaliwyd priodasau â theulu Clenennau,
Meyricks Bodeon (Boduan), Bodfel, Mostyn ac, yn niwedd yr 16eg
ganrif, priododd Griffith John Griffith â Catherine, merch
Syr Richard Bulkeley o Baron Hill ym Môn.
Mae’r adeiladau cynharaf sydd wedi eu
cofnodi yng Nghefnamwlch, o’r 15fed ganrif a’r 16eg
ganrif, yn cynnwys yr hyn a fyddai mae’n debyg wedi bod
yn neuadd llawr cyntaf â ffenestr oriel. Nid oes tystiolaeth
o hyn wedi goroesi. Yr adeilad hynaf sydd i’w weld heddiw
yw’r porthdy cerrig, wedi ei alinio i gyfeiriad safle’r
ty cynnar, yn dyddio o 1607, ac a adeiladwyd mae’n debyg
gan John Griffith, Uchel Siryf Caernarfon ym 1604.
|
Rhwng y porthdy a’r
ty cynharach, ac i’r de o’r echelin sy’n eu cysylltu,
roedd adeiladau domestig wedi eu trefnu ar ffurf cwrt ond heb ei
gwblhau. Roedd gan un adeilad, yn agos at yr hen adeiladau, a oedd
yn dal i sefyll, le tân mawr a chorn ymestynnol yn y cefn
sy’n awgrymu dyddiad yn yr 17eg ganrif. Gosodwyd ffenestri
dormer yn llawr uchaf yr adeilad hwn y tybir ei fod unwaith eto’n
dyddio o ddiwedd yr 17eg ganrif yn hytrach na chyfnod diweddarach.
Mae trawstiau siamffrog a thrawstiau cau yn yr adain orllewinol
yn cefnogi’r awgrym bod y cyfadeiladau hyn yn dyddio o’r
17eg ganrif. Gallai’r adeiladau domestig tua’r de,
felly, fod o’r un cyfnod fwy neu lai â’r porthdy
newydd, â’r hen dy yn sefyll tua’r gogledd-ddwyrain.
Yn nechrau’r 19eg ganrif tynnwyd yr hen dy i lawr. Cwblhawyd y
bloc cwrt deheuol, os nad oedd wedi ei gwblhau cyn hynny, a gwnaethpwyd
addasiadau i adeiladau a oedd yn bodoli’n barod. Yn yr adeilad â’r
cyrn simnai ymestynnol a’r ffenestri dormer ar y llawr uchaf newidiwyd
y ffenestri dormer a chodwyd yr adeilad i’w wneud yn adeilad tri
llawr. Daeth rhes ogledd-ddwyreiniol cyfadeiladau’r cwrt yn brif
dy. Roedd feranda, a godwyd yn ddiweddarach mae’n debyg, wedi ei
osod ar du blaen yr ochr ogleddol, ar hyd y rhes gyfan at y wal derfyn,
ac am bellter byr ar hyd yr ochr ddwyreiniol.
Mae’r porthdy’n darparu mynediad drwy’r wal derfyn
ar hyd lôn fer, sy’n mynd gydag ochr y prif gyfadeiladau.
Mae’r porthdy’n adeilad deulawr ag agoriad bwa gwastad a
ffenestri ffrâm cerrig canolog ar yr ail lawr. Mae gan y ffenestri
byst siamffrog canolog. Mae simnai wedi ei gosod yn sgwâr ar yr
ochr ddeheuol.
Mae gerddi Cefnamwlch wedi eu rhestru yn y Gofrestr o Dirweddau, Parciau
a Gerddi o ddiddordeb Hanesyddol Arbennig yng Nghymru fel gerddi Gradd
II oherwydd yr ardd â wal o’i chwmpas, sy’n dyddio
o’r 1820au mae’n debyg ac sydd wedi ei chadw’n dda.
Mae’r ardd wedi ei threfnu’n anffurfiol, ac mae’n cynnwys
planhigfeydd da gydag ochr y lôn ac o amgylch y ty (PGW (Gd) 23
(GWY)).
Daeth Cefnamwlch yn lle pwysig iawn yn Llyn dan yr ail John Griffith
o hanner cyntaf yr 17eg ganrif, a dechreuodd herio pwer Wynniaid Gwydir.
Roedd ef yn frenhinwr ar ddechrau’r Rhyfel Cartref ac ymunodd â’r
Brenin Siarl yn Rhydychen lle bu farw, ym 1643, o’r pla. Bu farw’r
John Griffith olaf o Gefnamwlch ym 1794. Trosglwyddwyd y ty i’w
gyfnither, Jane Wynne o’r Foelas a’i gwr hi, Charles Finch.
Olynwyd eu mab hwy, Charles Wynne Griffith-Wynne ym 1865 gan Charles
Wynne Finch, a adeiladodd y ty presennol yn y Foelas.
Sarn Mellteyrn
Pentref ar groesffordd yw Sarn Mellteyrn. Mae llwybrau o wahanol gyfeiriadau’n
cyfarfod yno; o Fotwnnog yn y de-ddwyrain; o Laniestyn yn y dwyrain a’r
gogledd-ddwyrain; o Gefnamwlch yn y gogledd ac o Roshirwaun a Bryncroes
yn y de-orllewin. Roedd ffair wartheg a cheffylau bwysig hefyd yn Sarn
Mellteyrn ar ddechrau’r 19eg ganrif, a chyn hynny, ac roedd yn
fan ymgynnull ar gyfer porthmyn a oedd yn dod â gwartheg o diroedd
pori’r de a’r de-orllewin ar ddechrau eu taith hir i farchnadoedd
Lloegr. Yn y 1860au roedd dyn a oedd yn prynu a gwerthu ceffylau yn Sarn,
ac roedd yr Efail yn cael ei rhedeg gan Theophilus Evans a’i frawd-yng-nghyfraith,
Ellis Roberts. Roedd yno hefyd gyfrwywr a phrentis 15 oed i’r cyfrwywr.
Ar ochr ddwyreiniol fferm Mellteyrn roedd tarddell, 200m o’r afon,
a lle i anifeiliaid gael dwr.
Mae blaenddyfroedd afon Soch yn llifo i lawr
ceunant Mellteyrn a thrwy’r pentref. Safai Melin Mellteyrn,
melin ddwr i falu yd, ar yr ochr ogleddol. Roedd cyfran sylweddol,
tri deg a saith y cant, o’r boblogaeth weithio, yn ffermwyr
neu lafurwyr amaethyddol ar y 24 fferm ym mhlwyf Mellteyrn. Roedd
seiri maen a thorwyr cerrig hefyd yn gweithio ar y graig ar ochr
ogledd-orllewinol y pentref; roedd yno deilwriaid, cryddion a
gwniyddesau, a oedd i’w gweld bob amser mewn cymunedau
yn ystod y cyfnod hwn; saer, yn lletya yn nhy un o’r teilwriaid,
tyrchwr ac wrth gwrs y llafurwyr cyffredinol (20%) a’r
gweision a’r morynion teuluol.
Ym 1840 roedd ty tafarn yn Sarn, ar ôl croesi’r bont dros
afon Soch ar yr ochr orllewinol. Tafarn Ty Newydd oedd hon. Ugain mlynedd
yn ddiweddarach roedd tafarnau Sarn Fawr a Phen y Bont wedi agor ar ochr
ddwyreiniol y bont, ar y ffordd i Fotwnnog. Erbyn y 1880au roedd pedair
tafarn yno, sef Penrhyn Arms, Pen y Bont, Ty Newydd a’r Wellington,
a sefydlwyd Capel y Methodistiaid Calfinaidd, Salem, ym 1879, ar gyrion
y pentref ar ochr orllewinol yr afon.
Ar ddechrau’r 19eg ganrif roedd clwstwr bach o adeiladau y ddwy
ochr i’r bont dros afon Soch. Nid oedd mwy na phedwar neu bump
adeilad bob ochr i’r bont. Roedd y tair fferm, Mellteyrn, Mellteyrn
Ucha a Mellteyrn Isaf, yn agos at ei gilydd, 370m i’r gogledd-orllewin
o’r bont. Safai’r felin 150m i’r gogledd o’r
bont ac roedd fferm Crugeran wedi ei lleoli 500m i’r de-orllewin.
Erbyn diwedd yr 20fed ganrif a dechrau’r 21ain ganrif mae Sarn
wedi ehangu’n araf i fod yn gymuned o tua 50 o adeiladau preswyl,
cyhoeddus a masnachol, ar hyd y ffordd i gyfeiriad Capel Salem, ac yn
yr ongl rhwng ffordd Botwnnog a’r ffordd sy’n arwain tua
thiroedd amaethyddol Llaniestyn. Mae safle eglwys hynafol Sant Pedr,
a ailadeiladwyd yn y 19eg ganrif ac sydd wedi ei dymchwel gan mwyaf erbyn
hyn, 420m i’r gogledd o ganol Sarn.
Nodweddion allweddol y dirwedd hanesyddol
• Tirwedd â dwy ystâd bwysig,
Cefnamwlch a Brynodol, y naill a’r llall â tharddiad
hynafol.
• Mae Cefnamwlch wedi ei rhestru yng Nghofrestr Cadw/ICOMOS o Dirweddau,
Parciau a Gerddi.
• Mae Sarn Mellteyrn yn bentref ar groesffordd, a thyfodd fel safle ffair
wartheg a cheffylau yn nechrau’r 19eg ganrif.
• Mae Llandudwen a’i ffynnon sanctaidd yn rhoi cymeriad i ran ogleddol
yr ardal hon, yng nghysgod Carn Fadryn.
• Mae safleoedd gorsaf radio Chain Home o’r Ail Ryfel Byd wedi goroesi
yng Nghefn Leisiog.
Terfyn gogleddol a gorllewinol yr ardal gymeriad
hon yw terfyn y gwastadedd arfordirol, lle mae’r tir yn
dechrau codi i gyfeiriad Llandudwen, tua llethrau Carn Fadryn;
yng Nghefnamwlch tuag at godiad tir Llaniestyn ac yn serth ym
Mynydd Cefnamwlch. Ceunant Mellteyrn yw terfyn de-ddwyreiniol
yr ardal.
Mae’r dirwedd hon yn cynnwys dwy ystâd
bwysig sydd wedi eu lleoli rhwng y gwastadedd arfordirol a thir
uwch Llaniestyn a llethrau gogledd-orllewinol Carn Fadryn. Roedd
cysylltiad teuluol rhwng Cefnamwlch a Brynodol a gwelwyd gwaith
adeiladu sylweddol yn y naill dy a’r llall yn yr 16eg ganrif
a dechrau’r 17eg ganrif. Ychydig o fanylion yr adeiladau
cynnar hyn sydd wedi goroesi, ar wahân i’r porthdy
cerrig yng Nghefnamwlch, a adeiladwyd ym 1607 a ffenestri pyst
cerrig yn seler Brynodol a osodwyd tua’r un cyfnod. Cafodd
y ddau dy eu hailfodelu mewn arddull Sioraidd yn ddiweddarach.
Byddai’r ty cynnar yng Nghefnamwlch, y codwyd un arall
yn ei le yn ddiweddarach, wedi bod yn eithriadol o bwysig pe
bai wedi goroesi. Mae lluniau o ddiwedd y 18fed ganrif a dechrau’r
19eg ganrif yn awgrymu ei fod yn dy neuadd llawr cyntaf â ffenestr
oriel. Cyfnod mwyaf dylanwadol Cefnamwlch oedd yr 17eg ganrif,
pan oedd teulu Griffith Cefnamwlch yn herio Wynniaid Gwydir am
oruchafiaeth wleidyddol. Roedd cael cyn diroedd caeth y Goron
ar brydles, a chael eu prynu yn y pen draw, yn sbardun twf ym
Mrynodol ac, er nad yw gwreiddiau Cefnamwlch mor amlwg, mae’n
bosibl nad oeddent yn rhy annhebyg. Mae hwn yn batrwm sydd i’w
weld mewn nifer o ardaloedd eraill yn Llyn ac yn gatalydd pwysig
yn nhwf boneddigion Llyn. Mae gerddi Cefnamwlch wedi eu rhestru
yn y Gofrestr o Dirweddau, Parciau a Gerddi o Ddiddordeb Hanesyddol
Arbennig yng Nghymru fel gerddi Gradd II. Mae planhigfeydd coed
o amgylch Brynodol a Chefnamwlch yn nodweddiadol o reolaeth ystâd,
yn enwedig yn niwedd y 18fed ganrif pan ddisgrifiwyd yr ardal
gan Thomas Pennant fel ‘flat and woodless tract’.
Wrth ddisgrifio Brynodol ym 1808, cyfeiriodd Hyde Hall at ‘some
show of wood and plantation which strongly presents itself to
sight amidst the general bareness of the view’. Yn ei gyfeiriad
at Gefnamwlch, sylwadau Hyde Hall oedd: ‘here only in the
parish (Penllech) are trees to be seen… in perfection ….
They rear their heads with good effect amidst the general nakedness
of the prospect’ (Hyde Hall, 282, 308).
Yn ne’r ardal gymeriad, mae Sarn Mellteyrn wedi tyfu rhywfaint
o bentref bychan dechrau’r 19eg ganrif, â thai teras deulawr
yn cael eu hadeiladu â cherrig yn Oes Fictoria ger y bont ar lan
ddwyreiniol afon Soch, a byngalos mawr wedi eu chwipio â gro a
thai deulawr a deulawr a hanner yn cael eu codi mewn llefydd gwag yn
yr ugeinfed ganrif, ar hyd y ffordd i’r de, ar lan ochr orllewinol
yr afon, rhwng teras o dri thy Fictoraidd wedi eu hadeiladu â cherrig
a Chapel Salem. Mae Sarn yn rhoi cymeriad hanesyddol i’r dirwedd
hon oherwydd ei leoliad ar bont dros afon Soch a chyffordd bwysig yn
y 18fed ganrif, ac oherwydd y ffair anifeiliaid a’r man ymgynnull
ar gyfer porthmyn a oedd yn gyrru eu gwartheg tua’r gogledd a’r
dwyrain i farchnadoedd Lloegr.
Saif eglwys Llandudwen ar ffin ogledd-ddwyreiniol
yr ardal gymeriad hon, dan lethrau isaf Carn Fadryn, ar yr ochr
ogleddol. Mae wedi ei hamgáu gan fynwent betryal. Mae’r
ffynnon sanctaidd, Ffynnon Dudwen, yn ffynnon iachaol. Roedd
yn cael ei defnyddio’n aml ar un adeg ond mae’n anodd
mynd ati erbyn heddiw. Mae’r lleoliad yn darddell mewn
llecyn gwastad sydd wedi tyfu’n wyllt 75m i’r de
o’r eglwys. Cynigid pinnau ac arian yn offrwm yno ar un
adeg, gweinyddid priodasau cyfrinachol a defnyddid y dwr i fedyddio
(Jones, 1954, 149; PRN 3638).
Mae eglwys Llandudwen wedi goroesi fel adeilad o’r 16eg ganrif
a dechrau’r 17eg ganrif, ac mae’n bosibl bod canol yr eglwys
wedi ei adeiladu ar sylfeini eglwys gynharach. Mae cynllun yr eglwys
yn seiliedig ar siâp T â thranseptau yn ymestyn i’r
gogledd ac i’r de o’r gangell. Roedd cangell gynharach ar
un adeg yn ymestyn ymhellach i’r dwyrain na’r un bresennol
ond un ffasâd di-dor yw’r wal ddwyreiniol erbyn heddiw. Mae
ffenestri petryal gwreiddiol o ddechrau’r 17eg ganrif, â linteli,
siliau, ystlysbyst a myliynau cerrig â mowldinau ofolo i’w
gweld yn y transept deheuol. Mae lleoliad yr eglwys, yn edrych dros y
gwastadedd arfordirol i gyfeiriad Cefn Leisiog ac Edern, â Charn
Fadryn y tu ôl iddi yn drawiadol.
Yng Nghefn Leisiog, mae’r adeiladau a
godwyd i amddiffyn morlin Môr Iwerddon yn adlais o’r
Ail Ryfel Byd, a gwelir olion y rhwydwaith radar yn y bynceri
a’r llwyfannau mastiau sydd wedi goroesi. Er bod y gwaith
brics a’r concrid yn gallu ymddangos yn ymwthiol mewn tirwedd
hardd, mae’r olion yn elfen bwysig o’r dirwedd hanesyddol
ac yn rhan o gadwyn sy’n ymestyn o Aberdaugleddau i arfordir
Gogledd Cymru.
Yn ôl i Nodweddion
Tirwedd Hanesyddol Llŷn |