English

Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Dyffryn Dysynni – Ardal 1 Iseldir Dysynni PRN 28650


Gwastadedd eang y Dysynni fel y'i gwelir o Dywyn

 

 

Cefndir hanesyddol

Ardal iseldir helaeth sy'n ymestyn o lan y môr ym Mae Ceredigion i odre'r mynyddoedd yn Gwastadfryn tu hwnt i eglwys Llanfihangel y Pennant, ac sy'n cynnwys llwybr yr Afon Dysynni ac Aber Dysynni, yr ehangder o ddŵr y mae'r Dysynni yn llifo iddi ger y pwynt ble mae'n gwagio i mewn i'r môr a rhan is llednant y Dysynni, yr Afon Fathew.

Roedd llawer o'r ardal hon yn amlwg yn ddŵr agored tan gyfnodau hanesyddol. Awgrymwyd bod Aber Dysynni yn fan cychwyn a glanio yn y cyfnod Cynhanes, ac mae'n debygol iawn bod sefydlu tref Tywyn (ardal 3) a'r anheddau statws uchel ym Mheniarth (ardal 7) ac Ynysymaengwyn yn y cyfnod Canoloesol yn adlewyrchu traethlin oedd yn cyrraedd yn llawer pellach . Yn ogystal ag Aber Dysynni, roedd llyn mawr yn parhau yn y corsydd ym Mhenllyn, i'r de o Dywyn tan wedi 1860. Adeiladwyd argloddiau o amgylch Ynysymaengwyn a Thywyn yn dilyn Deddf Cau Tiroedd 1805. Gosodwyd systemau rheoli dŵr o ran uchaf y dyffryn o amgylch Craig yr Aderyn i'r môr yn y 1860au.

Mae'r setliad fferm yn Nhalybont wedi cadw enw'r ganolfan neu lys gantrefol cyn y Goncwest, sy'n debygol o fod yn gysylltiedig gyda mwnt y Domen Ddreiniog 250m i'r de. Roedd y llys a'i diriogaeth yn agos at yr afon, ble roedd yn croesi ym Mhont Dysynni, a ble nodwyd yn 1284 bod yna gored bysgod. Nid oes unrhyw arwyddion gweladwy o'r llys bellach yn na ger yr adeiladau fferm yn Nhalybont, er bod castell gwrthglawdd bychan yn sefyll ar lan yr afon, 250m i'r de. Mae'n bosibl fod hyn yn elfen o adeiladau'r llys, ond nid yw wedi ei ddogfennu.

Byddai adeiladu castell brenhinol brodorol Castell y Bere (yn ardal 14) yn gyson gyda'r defnydd hwyr hwn o'r llys. Byddai'r Castell wedi diogelu tiroedd pori ucheldir a fyddai wedi bod yn rhan o'r dirwedd weinyddol Ganoloesol a ddarparwyd yn Nhalybont.

 

Nodweddion tirwedd hanesyddol allweddol

Tir adferedig; cilfach arfordirol

Mae'r ardal hon yn cynnwys SoDdGA Aber Dysynni a SoDdGA Dyfi.

Yn ei hanfod, er bod yr ardal gymeriad hon yn cynnwys Aber Dysynni, mae'n ehangder o dir gwastad, gyda llawer wedi ei adfer o'r môr mewn cyfnodau hanesyddol. Nid yw'n glir a fyddai llawer, neu rywfaint, wedi bod yn forfa heli yn y cyfnod Canoloesol gan ei wella'n raddol, neu a wnaeth strategaethau gweithredol iawn eraill yn ymwneud ag adeiladau morgloddiau ac amddiffynfeydd eraill rhag y môr wedi amgáu ardaloedd o ddŵr agored blaenorol. Mae afon Dysynni yn gloddiog, ac mae argloddiau sylweddol hefyd yn amlwg wedi eu codi yng nghyffiniau Ynysymaengwyn, o ganlyniad i Ddeddf Cau Tiroedd 1805-9. Mae hyn yn atodol i lawer o dystiolaeth o systemau rheoli dŵr, amddiffynfeydd môr a gwelliannau eraill mor bell oddi wrth y lan â Phont y Garth (SH 6355 0708), yn dynodi strategaethau gweithredol ar ran tirfeddianwyr lleol i reoli a datblygu'r tir hwn.

Mewn mannau mae yna nodwedd bron fel parcdir i'r ardal gymeriad hon, gyda chlystyrau o goed llarwydd a phinwydd wedi eu dotio o gwmpas, yn arwydd o blannu bwriadol. Mae'n haws gwerthfawrogi'r synnwyr o ‘barcdir' o dir uchel i'r gogledd a'r de o'r ardal hon, er ei fod yn llai amlwg tuag at ben y dyffryn, o amgylch Gwastadfryn, ble mae'r dirwedd yn fwy gwyllt, ac i'r de. Bron nad yw hi'n teimlo fel tirwedd gwladweinwyr Ardal y Llynnoedd yn yr ardal hon, gan fod ffermydd yn fawr, ac fel arfer wedi eu hadeiladu islaw toriad llethr, ac mae ffermdai i weld yn amrywio o ran dyddiad adeiladu o'r ail ganrif ar bymtheg i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae rhai o'r ffermdai yn strwythurau is-Ganoloesol sylweddol, eraill yn ymdebygu i adeiladau sy'n ymdebygu i filâu bron o'r cyfnod Fictoraidd, neu hyd yn oed yn hwyrach. Mae rhai adeiladau fferm yn hynod drawiadol, fel y beudy o'r ail ganrif ar bymtheg yn Llanllwyda, gyda'i do o lechi graddedig cynnar a'i ffenestr gromen llithren. Mae terfynau yn amrywio o bostyn a gwifren, gwrychoedd, waliau cerrig a rhywfaint o ffensys llechfaen ger y rheilffordd.

Mae'r ardal cymeriad yn cynnwys gardd yn Ynysymaengwyn, sydd wedi ei ddatblygu fel parc carafanau. Nid oes llawer o dystiolaeth o'r ardd hanesyddol a llai fyth o'r tŷ. Mae'r wal derfyn yn llunio nodwedd bwysig ar hyd ffordd Tywyn, fel y mae'r cilbyst addurniadol o ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg gyda motif eliffant yn y brif fynedfa.

Mae'r rhan o'r ardal hon sy'n cynnwys safleoedd milwrol o'r ugeinfed ganrif yn gwarchod ategweithiau pont beili yn SH 5667 0292.

 

Yn ôl i Nodweddion Tirwedd Hanesyddol Dysynni

 

 

 

Visit our social network sites
Ymwelwch a'n safleoedd rhwydwaith cymdeithasol